آیا مسمومیت با سرب، نئاندرتال‌ها را نابود کرد؟

یکی از رازهای دیرینه و شگفت‌انگیز تاریخ انسان این است که چرا گونه‌ی ما، هوموساپینس یا انسان خردمند، توانست بقا یابد، در‌حالی‌که خویشاوندان نزدیک ما، نئاندرتال‌ها و دنیسوواها، ده‌ها هزار سال پیش از میان رفتند. یکی از فرضیه‌های رایج می‌گوید انسان‌های مدرن توانایی بیشتری در برقراری ارتباط و ایجاد پیوندهای اجتماعی داشتند، امری که در مواجهه با تغییرات اقلیمی و فشارهای وجودی به آنان برتری بخشید.

پژوهشی تازه که مجله ساینس به آن پرداخته است، نگاهی تازه‌ای در‌این‌باره ارائه می‌دهد: مغز انسان‌های مدرن دربرابر اثرات سمی سرب مقاوم‌تر بوده است. براساس مطالعه جدید، مسمومیت با سرب در میان اجداد ما تا دو میلیون سال پیش نیز رایج بوده و احتمالاً آسیب مغزی ناشی از آن، مانع از رشد پیچیدگی اجتماعی در گونه‌های پیشین انسان‌تبار شده است.

به باور پژوهشگران، انسان مدرن با تکامل سازوکارهایی دفاعی در برابر سرب توانست مغزی سالم‌تر و جامعه‌ای پیچیده‌تر و منسجم‌تر بسازد. شواهد این فرضیه از آزمایش‌هایی به دست آمده است که در آن‌ها بافت‌های مغزی مصنوعی یا «مینی‌مغز»‌هایی با ژن‌های مغزی نسخه‌های مدرن و باستانی مقایسه شده‌اند.

شارا بیلی، انسان‌شناس زیستی دانشگاه نیویورک که در زمینه دندان‌های فسیلی تخصص دارد، این ایده را جسورانه و خلاقانه می‌داند، اما یادآور می‌شود که محدودیت‌های بسیاری دارد. او توضیح می‌دهد که شواهد به‌دست‌آمده از دندان‌ها به‌روشنی نشان نمی‌دهد که انسان‌تباران باستانی در دوران کودکی یعنی زمانی که مغز بیشترین آسیب‌پذیری را دربرابر سرب دارد، درمعرض این فلز قرار داشته‌اند یا نه.

فرضیه مذکور نخستین بار زمانی به ذهن آلیسون مواتری، عصب‌پژوه دانشگاه کالیفرنیا در سن‌دیگو، رسید که در یکی از نشست‌ها سخنرانی مانیش آرورا، اپیدمیولوژیست محیط‌زیست از دانشکده پزشکی آیکان در مانت‌ساینای، را درباره‌ی تماس نئاندرتال‌ها با سرب شنید.

در همان زمان، تیم مواتری در حال بررسی مجموعه‌ای از ۶۱ ژن کدکننده پروتئین بود که در ژنوم انسان مدرن با نئاندرتال‌ها و دنیسوواها تفاوت دارد. یکی از این ژن‌ها به نام NOVA1، نقش مهمی در رشد و سازمان‌دهی مغز دارد و صدها ژن دیگر را در شبکه‌ی عصبی کنترل می‌کند.

به گفته مواتری، در انسان‌های مدرن، نسخه‌ی این ژن رشد مغزی پیچیده‌تری ایجاد می‌کند، هرچند فرایند بلوغ را کندتر می‌سازد؛ در حالی که در میمون‌های انسان‌نما، نئاندرتال‌ها و دنیسوواها نسخه‌ی قدیمی‌تر ژن باعث رشد سریع‌تر اما ساده‌تر مغز می‌شود. او این تفاوت را چنین توضیح می‌دهد: «توله‌ شامپانزه می‌تواند از نوزاد انسان باهوش‌تر باشد، اما در بزرگسالی وضعیت برعکس می‌شود.» پس از گفت‌وگو با آرورا، مواتری به این فکر افتاد که شاید تماس با سرب یکی از عوامل انتخاب طبیعی این نسخه‌ی جدید ژن بوده باشد، چرا که می‌دانیم در انسان امروزی، تماس با سرب در کودکی می‌تواند با اختلال در کنترل هیجان و ضعف در تصمیم‌گیری و تمرکز مرتبط باشد.