آتشفشان تفتان پس از ۷۰۰هزار سال ظاهراً دوباره بیدار شده؛ آیا فوران در راه است؟

تفتان، کوه آتشفشانی واقع در جنوب شرقی ایران که تصور می‌شود تقریباً ۷۱۰ هزار سال خاموش بوده، دوباره نشانه‌هایی از فعالیت از خود بروز داده است.

براساس پژوهشی که ۱۵ مهر منتشر شد، ناحیه‌ای از زمین در نزدیکی قله‌ی آتشفشان تفتان، درطول ۱۰ ماه (از تیر ۱۴۰۲ تا اردیبهشت ۱۴۰۳) نزدیک به ۹ سانتی‌متر بالا آمده است. این تورم سطح زمین که هنوز کاهش نیافته، نشان‌دهنده‌ی تجمع فشار گاز در زیر سطح آتشفشان است.

پابلو گونزالس، آتشفشان‌شناس در مؤسسه‌ی «محصولات طبیعی و زیست‌کشاورزی» (IPNA-CSIC) وابسته به شورای ملی تحقیقات اسپانیا و نویسنده‌ی ارشد مطالعه، می‌گوید یافته‌ها لزوم نظارت دقیق‌تر بر تفتان را نشان می‌دهد؛ آتشفشانی که تاکنون تهدیدی برای مردم به‌شمار نمی‌رفت. او افزود آتشفشان‌ها زمانی «خاموش» درنظر گرفته می‌شوند که از آغاز دوران هولوسن (۱۱٬۷۰۰ سال پیش تاکنون) فوران نکرده باشند. با توجه به نشانه‌های تازه، گونزالس گفت شاید بهتر باشد تفتان را به‌طور دقیق‌تر آتشفشانی نیمه‌فعال یا خفته بدانیم.

گونزالس در گفتگو با لایوساینس توضیح داد که در آینده تفتان باید به هر نحو، شدید یا آرام‌ فوران کند و فشار درون آن تخلیه شود. بااین‌حال، وی باور دارد که فعلاً نیاز نیست که نگران فوران قریب‌الوقوع تفتان باشیم؛ اما لازم است نظارت بر آن افزایش یابد.

امروزه، تفتان صرفاً دارای سیستم زمین‌گرمایی فعال و منافذ منتشرکننده‌ی گاز و گوگرد (فومرول) است. هرچند برخی گزارش‌ها به خروج دود در سال ۱۹۰۲ اشاره کرده‌اند و ادعاهای تأییدنشده نیز مبنی بر جریان کوچک ماگما در سال ۱۹۹۳ مطرح شده است، هیچ فورانی از آن در طول تاریخ حضور انسان شناسایی نشده است. دانشمندان تخمین زده‌اند که آخرین فوران بزرگ تفتان تقریباً ۷۰۰هزار سال پیش، یعنی مدت‌ها پیش از تکامل انسان خردمند، رخ داده است.

در سال ۲۰۲۰، محمدحسین محمدنیا، دانشجوی دکترا در مؤسسه‌ی IPNA-CSIC و از شاگردان گونزالس، تصاویر ماهواره‌ای تفتان را بررسی کرد و نشانه‌ای از فعالیت خاص در آن ندید؛ اما در سال ۲۰۲۳، گزارش‌هایی در شبکه‌های اجتماعی درباره‌ی انتشار گاز از آتشفشان منتشر شد که بوی آن تا شهر خاش در فاصله‌ی حدود ۵۰ کیلومتری نیز احساس می‌شد.

محمدنیا دوباره به سراغ تصاویر ماهواره‌ای مأموریت سنتینل-۱ از آژانس فضایی اروپا رفت که شبانه‌روز سطح زمین را رصد می‌کند. از آنجایی که تفتان منطقه‌ای دورافتاده است و سامانه‌ی جی‌پی‌اس نظارتی مانند آتشفشان‌هایی چون سنت هلن در آمریکا ندارد، تنها تصاویر ماهواره‌ای توانستند بالاآمدگی خفیف زمین در نزدیکی قله را آشکار کنند که نشانه‌ای از افزایش فشار در زیر سطح است.

محمدنیا برآورد کرد که منبع این تورم در عمقی حدود ۴۹۰ تا ۶۳۰ متر زیر سطح زمین قرار دارد؛ درحالی‌که مخزن ماگمای تفتان در عمق بیش از ۳٫۵ کیلومتری قرار دارد که بسیار عمیق‌تر از منبع تورم کنونی است. به گفته‌ی او، «دانستن دقیق آنچه اتفاق می‌افتد غیرممکن است، اما پژوهشگران احتمال عوامل خارجی مانند زمین‌لرزه‌های اطراف یا بارش را رد کرده‌اند.»

درعوض، تورم تفتان ممکن است در نتیجه‌ی تغییر در سامانه‌ی زمین‌گرمایی زیر آتشفشان و تجمع گاز در آن باشد، یا شاید مقدار کمی ماگما جابه‌جا شده و باعث ورود گاز به سنگ‌های بالایی و افزایش فشار در شکاف‌ها شده که در نهایت به بالاآمدن زمین منجر است.

گونزالس گفت مرحله‌ی بعدی پژوهش، همکاری با دانشمندانی است که در زمینه‌ی پایش گازهای آتشفشانی فعالیت دارند. او افزود: «هدف این پژوهش ایجاد ترس در میان مردم نیست؛ بلکه زنگ هشداری است برای مسئولان منطقه تا منابعی را برای بررسی دقیق‌تر این آتشفشان اختصاص دهند.»

پژوهشگران در پایان مقاله‌ی خود می‌نویسند: «یافته‌ها ضرورت بازنگری فوری در ارزیابی خطر آتشفشانی قوس فرورانش مکران را برجسته می‌کند؛ از جمله راه‌اندازی شبکه‌های پایش آتشفشانی، تهیه یا به‌روزرسانی نقشه‌های خطر زمین‌شناسی و اتخاذ سایر تدابیر برای کاهش ریسک‌های آتشفشانی.»

مطالعه در نشریه Geophysical Research Letters منتشر شده است.