از آرمان‌شهر دیجیتال تا دژ امنیتی: تحلیلی بر سه دهه سیاست‌گذاری پرتناقض برای اینترنت ایران

دوره دوم: ترس از جامعه شبکه‌ای: با ظهور شبکه‌های اجتماعی و شکل‌گیری رسانه‌های دوطرفه، (۱۳۸۵–۱۳۹۵) اینترنت در این ایام به سوژه‌ای سیاسی بدل شد. نهادهای جدید حکمرانی با تأخیر نسبت به وقایع پیرامون اینترنت واکنش نشان دادند و متاسفانه واکنشی که مشاهده شد یک حرکت امنیتی و محدودکننده بود. اینترنت از «فرصت» به «ریسک» تبدیل شد و این جابه‌جایی شناختی، خالق نهادهایی شد که گفتمان واسازانه را با انسداد مواجه کردند و پایه‌های فیلترینگ را بنا کردند.

در آن زمان در حالی که جهان با تصویب قوانینی مانند GDPR در سال ۲۰۱۶، به‌سوی حفاظت داده و حقوق کاربران رفت، در ایران مسیر معکوس پیش رفت. فیلترینگ بیش از ۵۰ درصد محتوای جهانی، شکل‌گیری نهادهای تصمیم‌گیر چندلایه و رواج اصطلاحاتی مانند اینترنت خبرنگاری و اقشار خاص و… از نشانه‌های این مرحله است. این دوره همچنین با تناقض‌هایی همراه بود:

فاز سوم؛ تهدیدسازی نهادی: این اتفاق از نیمه دهه ۹۰ شروع شد و اینترنت به «مسئله امنیت ملی» تنزل مقام پیدا کرد. پدیده اینترنت حالا در گفتمان نئولادیتی (بدبین نسبت به فناوری) حاکم، فناوری به ویروسی تشبیه شد که باید کنترل یا مهار شود. درک حاکمیت از اینترنت در سال‌های اخیر، حالتی «پزشکی‌گونه» پیدا کرده؛ یعنی فناوری را مثل یک بیماری واگیردار می‌بیند که باید کنترل یا قرنطینه شود. این نوع نگاه، باعث شده سیاست‌گذاران به‌جای تحلیل اجتماعی و مواجهه فعال با تحولات دیجیتال، بیشتر واکنش‌های دفاعی و امنیتی نشان دهند.

نکته تناقض‌آمیز اینجاست: در همان سال، وقتی بحران کرونا مردم را خانه‌نشین کرد، اینترنت نقش مهمی در حفظ پیوندهای اجتماعی ایفا کرد — اما سیاست‌گذاری رسمی، همچنان فقط بر مهار و کنترل تمرکز داشت. 

در همین دوره، ایران در شاخص «دسترسی‌پذیری» به اینترنت وضعیت مطلوبی ندارد و شکاف دیجیتال میان طبقات اجتماعی، بیشتر شده است. بسیاری از کاربران، به‌ویژه در شبکه‌های اجتماعی، از نابرابری در دسترسی به اینترنت پایدار، پرسرعت و آزاد انتقاد کرده‌اند — شرایطی که برخی آن را «اینترنت ویژه برای خواص» و «اینترنت ناقص برای عموم» توصیف می‌کنند.

برای عبور از این بن‌بست، لازم است درک جامعه و دولت از نقش اینترنت، به‌روز و واقع‌بینانه شود. تجربه کشورهای موفق نشان می‌دهد که با تقویت زیرساخت‌های فراگیر مانند فیبر نوری، کنار گذاشتن فیلترینگ سراسری، و فراهم کردن بستر گفت‌وگوی واقعی میان نهادهای تصمیم‌گیر و کاربران، می‌توان از اینترنت نه به‌عنوان تهدید، بلکه به‌عنوان یک امکان اجتماعی و اقتصادی استفاده کرد.

در دنیایی که اینترنت به زیرساخت اصلی فرهنگ، اقتصاد و هویت دیجیتال ملت‌ها تبدیل شده، ایران نمی‌تواند با سیاست‌های موقتی و رویکردهای تدافعی، جای خود را در آینده محفوظ نگه دارد. بازتعریف رابطه دولت و جامعه در بستر فناوری، ضرورتی صرفاً فنی نیست؛ یک تصمیم ضروری برای تمدن است.

در جهانی که کودکان دبستانی در سئول، نایروبی یا تاشکند، با زیرساخت باز و آگاهی دیجیتال رشد می‌کنند، ما هنوز درگیر این سؤال ابتدایی هستیم که «آیا باید دسترسی بدهیم؟ یا خیر؟». شاید وقت آن رسیده که بفهمیم، آنچه باید کنترل شود، اینترنت نیست؛ این ترس بی‌پایان از مردم است.

هر فیلتر، تنها یک سیگنال است: سیگنالی که می‌گوید «ما هنوز نمی‌دانیم از این تکنولوژی چه می‌خواهیم» مسئله این نیست که آیا باید با کلیت اینترنت کنار آمد یا نه؛ مسئله این است که اگر چنین نکنیم، نه‌تنها از اقتصاد جهانی، بلکه از حافظه دیجیتال مردم خود نیز حذف خواهیم شد.