معامله بزرگ برای نجات جهان: پیمان NPT چطور جلوی گسترش بمب اتم را گرفت؟
معامله بزرگ برای نجات جهان: پیمان NPT چطور جلوی گسترش بمب اتم را گرفت؟
عدم گسترش سلاح‌های هسته‌ای (Non-Proliferation)
اولین و شاید حیاتی‌ترین رکن NPT که تحت مفهوم منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای تعریف می‌شود، بر پایه‌ی دو تعهد متقابل پیش می‌رود:
کشورهای دارای سلاح هسته‌ای (آمریکا، روسیه، بریتانیا، فرانسه و چین) متعهد شده‌اند که هرگز «سلاح‌های خود، فناوری ساخت آن‌ها، یا حتی دانش تخصصی مربوطه» را به هیچ کشور دیگری منتقل نکنند. این تعهد فراتر از صرف اجتناب از فروش سلاح، شامل یاری نرساندن در امور طراحی، تولید، یا حتی آزمایش سلاح‌های هسته‌ای نیز می‌شود.
در طرف مقابل، کشورهای غیرهسته‌ای عضو پیمان نیز تعهد داده‌اند که هرگز سلاح هسته‌ای نسازند، آن‌ها را از هیچ منبعی دریافت نکنند و دیگران را نیز در این راه همراهی ننمایند. این گروه همچنین موظف‌اند که مواد هسته‌ای خود را تحت نظارت دقیق آژانس بین‌المللی انرژی اتمی (IAEA) قرار دهند.
این تعهد دوطرفه، زنجیره‌ای از اعتماد متقابل ایجاد کرده که تا کنون یکی از مؤثرترین ابزارهای جلوگیری از گسترش سلاح‌های کشتارجمعی به شمار می‌رود.
این بخش از پیمان به‌طور گسترده‌ای در راستای جلوگیری از رقابت تسلیحاتی جدید در سطح جهانی است که می‌تواند به‌طور بالقوه خطرات هسته‌ای جهانی را افزایش دهد.
خلع‌سلاح هسته‌ای (Disarmament)
دومین رکن NPT، شاید جنجالی‌ترین و پیچیده‌ترین بخش این پیمان باشد. ماده ۶ پیمان، تمام کشورهای عضو و به‌ویژه قدرت‌های هسته‌ای را ملزم می‌کند که «با حسن‌نیت در مورد اقدامات مؤثر برای توقف مسابقه تسلیحات هسته‌ای و خلع سلاح هسته‌ای مذاکره کنند.»
محتوای این رکن که در ابتدا ممکن است مبهم به نظر برسد، در واقع قلب معاهده‌ی بزرگ NPT محسوب می‌شود: براساس این مفاد کشورهای دارای سلاح هسته‌ای متعهد می‌شوند که تدابیر لازم را برای کاهش و نهایتاً حذف زرادخانه‌های هسته‌ای خود اتخاذ کنند.
برخی معتقدند پس از بیش از پنج دهه، این وعده تا حدودی محقق شده، زیرا تعداد سلاح‌های هسته‌ای جهان از اوج ۷۰ هزار کلاهک در دهه ۱۹۸۰ به حدود ۱۲ هزار کلاهک در سال ۲۰۲۵ کاهش‌یافته است.
بااین‌حال منتقدان نیز یادآوری می‌کنند که این کاهش عمدتاً از پایان جنگ سرد ناشی می‌شود و کشورهای غیرهسته‌ای همچنان معتقدند که پیشرفت در این زمینه کند و ناکافی است.
استفاده صلح‌آمیز از انرژی هسته‌ای (Peaceful Use)
سومین ستون اصلی پیمان استفاده صلح‌آمیز از انرژی هسته‌ای است. براساس ماده ششم (IV) کشورهای عضو پیمان حق دارند که از انرژی هسته‌ای برای مصارف غیرنظامی، از جمله تولید برق و تحقیقات علمی استفاده کنند؛ مشروط به اینکه آژانس بین‌المللی انرژی اتمی (IAEA) بر فعالیت‌های هسته‌ای آن‌ها نظارت داشته باشد.
این بخش از پیمان به‌ویژه برای کشورهای درحال‌توسعه حائز اهمیت است، زیرا به آن‌ها اجازه می‌دهد از فناوری هسته‌ای برای تأمین انرژی، درمان‌های پزشکی، کشاورزی و تحقیق‌های علمی بهره‌برداری کنند، بدون آنکه به «تهدید هسته‌ای» تبدیل شوند.
طبق همین بند کشورهای هسته‌ای و توسعه‌یافته نیز متعهد می‌شوند که دانش فنی و تجهیزات هسته‌ای صلح‌آمیز را در اختیار کشورهای دیگر قرار دهند، به‌شرط آنکه این کشورها به تعهدات عدم‌گسترش پایبند بمانند.
چرا اجرای هم‌زمان هر سه رکن NPT حیاتی است؟
NPT در واقع مثل یک مثلث متعادل عمل می‌کند که هر ضلع آن یکی از ارکان سه‌گانه است و اگر یکی از این ارکان تضعیف شود، کل ساختار دچار اختلال خواهد شد:
منع گسترش بدون وعده خلع سلاح ممکن است منجر به خروج کشورهای غیرهسته‌ای شود. خلع سلاح بدون تضمین عدم گسترش می‌تواند انگیزه کشورهای هسته‌ای برای خروج از پیمان را افزایش دهد و دسترسی به فناوری صلح‌آمیز بدون ضمانت‌های کافی نیز ممکن است منجر به سوءاستفاده شود.
سایر مفاد مهم پیمان NPT
منبع : زومیت
