پیروزی در خاکریزهای دیجیتالی: مانور مجازی خلیج فارس از کجا شروع شد و به کجا رسید؟

پنج سال؟ ۱۰ سال؟ ۱۵ سال؟ تقریبا از زمانی که استفاده جمعی از ابزارهای دیجیتال معنادار شد کاربران ایرانی در حال رای دادن به نام «خلیج فارس» بودند. از روز چهارشنبه نیوزلن یک کمپین اینستاگرامی در واکنش به ادعای اخیر ترامپ شروع کرد که تا لحظه نوشتن این گزارش بیشتر از ۷۰۰ بار بازنشر شد. اوضاع شبکه‌های اجتماعی این سرنخ را به ما می‌دهد که میزان مشارکت دیجیتالی ایرانی‌ها برای تولید محتوا با هشتگ خلیج فارس در ایکس (توییتر سابق) بسیار بیشتر از سال‌های قبل شده است.

ماجرا از گزارش سه‌شنبه شب آسوشیتدپرس شروع شده که در آن آمده بود: دو مقام آمریکایی گفتند دونالد ترامپ، قصد دارد هفته آینده در سفرش به عربستان سعودی اعلام کند که آمریکا از این پس خلیج فارس را با نام «خلیج عربی» یا «خلیج عربستان» خطاب خواهد کرد. از روز سه‌شنبه كمپین‌های مختلفی شروع به کار کرده‌اند و مشارکت دیجیتالی موضوع خلیج فارس را هنوز داغ نگه داشته است.

تهدیدی که امروز ترامپ درباره آن حرف می‌زند، یک بار سال ۱۳۹۶ عملی کرده است. بعد از استفاده او از اصطلاح خلیج عربی، بر اساس اطلاعات سامانه رصد و تحلیل آنلاین فضای مجازی (پایشگر)، کاربران ایرانی در یک حرکت جمعی دیجیتالی فقط در اینستاگرام بیش از ۱۲۳ هزار بار از هشتگ PersianGulf# استفاده کردند و این هشتگ را در توییتر بیش از ۶۰ هزار بار به کار بردند. هشتگ‌های JCPOA، IRGC هم در این شبکه ترند شدند. با گذشت ۸ سال از آن اتفاق، هرچند اطلاعات امروز ما از اینستاگرم کافی نیست اما تعداد هشتگ‌های به کار رفته در ایکس (توییتر سابق) به ما رشد سه برابری را نشان می‌دهد.

امسال استفاده از واژه خلیج فارس نه فقط در ایکس، بلکه در تلگرام هم به مرحله انفجار رسید. بر اساس اطلاعات آزمایشگاه شبکه‌های اجتماعی دانشکده برق و کامپیوتر دانشگاه تهران از یک میلیون و ۳۰۰ هزار کانال تلگرامی با تعداد ۲ میلیارد بازدید در روز پنجشنبه، خلیج فارس به ابرواژه کانال‌های تلگرامی تبدیل شده بود.

در بین موج دیجیتالی هفته قبل یک کاربر اینستاگرامی از افراد خواسته بود که وارد سایت گوگل مپ بشوند و (Arabian gulf) در فیدبک‌های این سایت آدرس آن را به PersianGulf تغییر دهند. البته این بلاگر به شما نمی‌گوید که این ماجرا از گوگل شروع نشده و بازی بوده که رئیس جمهور آمریکا آغاز کرده وگرنه گوگل‌مپ از سال‌‌ ۲۰۱۲ خیلی محتاطانه وسط ماجرا ایستاد و گفت قصد ندارد هیچ سمت ماجرا را بگیرد. در جنجالی که آن سال اتفاق افتاده بود گوگل فقط نام خلیج را به صورت خالی روی این فضای آبی جنوب کشور به کار می‌برد که با کمپین ایرانی‌ها با هشتگ WhereIsPersianGulf اعلام بی‌طرفی کرد. حالا هم مشخص نیست از چه زمانی عبارت «خلیج عربی» را در پرانتز کنار «خلیج فارس» اضافه کرده است که به اشتباه از سوی بلاگرها اینطور به نظر رسیده این اقدام به تازگی رخ داده است.

اگرچه گوگل در سال ۲۰۱۲ اعلام بی‌طرفی کرد و گفت روی برخی از مکان‌ها برچسبی نمی‌زند اما حالا مشخص شده که گوگل‌مپس در کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس، مانند امارات متحده عربی، عربستان سعودی، قطر و بحرین، این پهنه آبی را به‌عنوان «خلیج عربی» (Arabian Gulf) نمایش می‌دهد. این رویکرد بخشی از سیاست گوگل برای نمایش نام‌های جغرافیایی بر اساس ترجیحات محلی کاربران است که البته با موضع‌گیری «بی‌طرفانه» او کمی متناقض‌آمیز به نظر می‌رسد.

درگیری‌ها با گوگل برای محافظت از نام خلیج فارس داستان‌های قدیمی دارد. برای مثال سال ۱۳۹۰ سایتی به نام Persian or Arabian Gulf راه اندازی شد که در آن افراد باید بین نام خلیج فارس و دیگری یکی را انتخاب می‌کردند. تبلیغات آن به این شکل بود که «این وبسایت را گوگل راه‌اندازی کرده و فقط ۴۸ ساعت در دسترس است» که البته هیچ کدام صحت نداشت و طراحی یک فرد ایرانی بود که به اخبار و تایملاین شبکه‌های مجازی مردم کشورهای عربی هم رسید. اما فقط برای سررشته درآوردن از حساسیت ایرانی‌ها درباره این موضوع باید این را بدانیم که تا روز آخر ایرانی‌ها ۷۰ درصد آراء را به دست آوردند. این پروژه از آن دسته کارهای مشارکتی بود که بلاگرها برای آن ویدئوهای آموزشی طراحی و بازیگرها رای گیری در آن را تبلیغ کردند.

حتی وقتی نفوذ اینترنت به اندازه امروز نبود هم کمپین‌های مجازی ملی‌گرایانه می‌توانستند این فرهنگ مشارکتی دیجیتال را تقویت کند. مثلا در سال ۱۳۸۳ موسسه نشنال جئوگرافی در نقشه خود از عبارت خلیج عربی استفاده و بعد از اعتراض گسترده ايرانی‌ها اشتباه خود را اصلاح کرد. از همان موقع بود که گفتمان تعیین یک روز برای خلیج فارس جدی شد و دهم اردیبهشت ماه هر سال «روز ملی خلیج فارس» نام گرفت. آن روزها طومارها و نامه‌های زیادی برای امضا دست به دست می‌شد ولی از همان موقع هم این نگرانی وجود داشت که همه این کارها کافی نباشد. به همین خاطر بلاگرها با استفاده از الگوریتم ساده‌ آن زمان گوگل و ساختن تعداد زیادی لینک حاوی عبارت “Arabian Gulf”، کاری کردند که وقتی کسی این واژه جعلی را جست‌وجو می‌کرد، با صفحه‌ای روبه‌رو می‌شد که توضیح می‌داد این نام درست نیست و باید از “Persian Gulf” استفاده شود. گفته می‌شود این حرکت را بلاگری به نام پندار یوسفی آغاز کرد. او در مصاحبه‌ای گفته است: «بالاخره پس از نزدیک به دو هفته و با همیاری صدها نفر از صاحبان وبلاگ‌ها و وب‌سایت‌های ایرانی، بمب گوگلی ما به اصطلاح «منفجر» شد و در رتبه اول گوگل و وب‌سایت‌های جست‌وجوی دیگر قرار گرفت.» جالب اینکه پندار یوسفی اکنون یکی از مدیران گوگل است.

این بار نتیجه این مشارکت جمعی چه بود؟ اینستاگرام و توییتر نقش واسطه را برای انتشار سریع، گسترده و جهانی اطلاعات و شکل‌دهی به اعتراضات دیجیتال ایفا کردند. طوری که این صدا به خبرنگاران و مشاوران رسانه‌ای ترامپ هم رسید و باعث شد که روز چهارشنبه در پاسخ به پرسش خبرنگاری در دفتر بیضی کاخ سفید دربارهٔ تصمیم احتمالی برای تغییر نام «خلیج فارس» به «خلیج عربی» یا «خلیج عربستان»، بگوید: «من نمی‌خواهم احساسات کسی را جریحه‌دار کنم و تصمیم نهایی را در جریان سفر آتی خود به عربستان سعودی خواهم گرفت.» تصمیمی که باید منتظر ماند و دید آیا تحت تأثیر فشار افکار عمومی و اعتراضات دیجیتال، تغییری در موضع‌گیری رسمی کاخ سفید نسبت به نام تاریخی «خلیج فارس» ایجاد خواهد شد یا خیر.