چگونه رویدادهای کیهانی ممکن است بر تکامل انسان‌تباران اثر گذاشته باشد؟

جالب است که رویداد لاشامپ دقیقاً کمی قبل از ناپدیدشدن نئاندرتال‌ها اتفاق افتاد و کمتر از هزار سال با نابودی آن‌ها فاصله داشت. همین موضوع کمی مشکوک به نظر می‌رسد.

اما اگر به تاریخ کامل ۷ میلیون ساله انسان‌ها و خویشاوندان‌شان نگاه کنیم، می‌بینیم که میدان مغناطیسی زمین بارها دچار تغییرات شدید یا وارونگی شده است. پرسش این است: آیا همه‌ی این تغییرات، فاجعه‌های بزرگی به وجود آورده‌اند؟

پاسخ: این اتفاق زیاد رخ داده است. آخرین وارونگی کامل میدان مغناطیسی حدود ۷۹۵ تا ۷۷۳ هزار سال پیش اتفاق افتاد و مربوط به زمانی است که هنوز نئاندرتال‌ها وجود نداشتند، اما احتمالاً نزدیک به دوره‌ای بوده که اجداد مشترک ما و نئاندرتال‌ها زندگی می‌کردند. درطول ۷ میلیون سال گذشته، چندین وارونگی دیگر هم رخ داد.

تغییرات بزرگ میدان مغناطیسی زمین که به آن وارونگی کامل می‌گویند، خیلی کم پیش می‌آید، اما تغییرات کوچک‌تر مانند انحراف بیشتر رخ می‌دهند. در این حالت میدان مغناطیسی زمین ضعیف می‌شود و جهتش کمی تغییر می‌کند، اما کاملاً برعکس نمی‌شود. تشخیص و بررسی این تغییرات کوچک سخت‌تر است؛ زیرا اثراتشان روی سنگ‌ها و لایه‌های زمین کمتر و مبهم‌تر باقی می‌ماند. پژوهشی در سال ۲۰۰۸ نشان داد طی ۲ میلیون سال گذشته دست‌کم ۱۴ انحراف به‌طور قطعی رخ داده است و ۶ مورد دیگر فقط شواهد غیرقطعی دارند.

از طرف دیگر، اگر واقعاً رویداد لاشامپ آن‌قدر خطرناک بود که نئاندرتال‌ها را از بین برد، انتظار می‌رفت گونه‌های دیگری هم در همان زمان منقرض شوند. اما چنین چیزی دیده نمی‌شود. برای مثال، حیوانات بزرگ در استرالیا حدود ۵۰ هزار سال پیش به تدریج رو به نابودی رفتند، ولی در قاره آمریکا تا ۱۳ هزار سال پیش دوام آوردند. بنابراین هیچ نشانه‌ای از یک موج انقراض بزرگ همزمان با رویداد لاشامپ (حدود ۴۲ هزار سال پیش) وجود ندارد.

به همین دلیل، بسیاری از دانشمندان نسبت به نظریه «انقراض نئاندرتال‌ها دراثر رویداد لاشامپ» تردید دارند. شاید این رویداد یک عامل جانبی بوده باشد، اما بعید است عامل اصلی انقراض آن‌ها باشد.

ادعاهای دیگر درباره تأثیر رویدادهای کیهانی بر تکامل انسان هم همین مشکل را دارند: شواهد کافی برای اثباتشان وجود ندارد.

حال بیایید درباره برخورد شهاب‌سنگ‌ها صحبت کنیم. اگر بخواهید خود را در اینترنت غرق کنید، می‌توانید به سایت Impact Earth سر بزنید: پایگاه داده‌ای از دهانه‌های برخوردی روی زمین که به‌صورت نقشه تعاملی نمایش داده می‌شوند.

در سایت مذکور می‌توانید درباره دهانه‌های بزرگی مثل: ژامانشین در قزاقستان (قطر ۱۳ کیلومتر و قدمت حدود ۹۱۰ هزار سال) و پانتاسما در نیکاراگوئه (قطر ۱۴ کیلومتر و قدمت حدود ۸۰۴ هزار سال) اطلاعاتی پیدا کنید. هر دوی این دهانه‌ها خیلی بزرگ‌تر از دهانه مشهور بارینگر در آریزونا هستند که تنها حدود ۱٫۲ کیلومتر قطر دارد و قدمتش تقریبا ۶۱ هزار سال است.

وب‌سایت یادشده دهانه برخوردی و رسوبات ناشی از آن‌ها را در ۲٫۶ میلیون سال گذشته فهرست کرده است. اگر به هفت میلیون سال پیش برگردیم یعنی زمان تقریبی پیدایش نخستین انسان‌تباران، چند دهانه دیگر هم وجود دارد. به ترتیب زمانی این دهانه‌ها عبارت‌اند از:

• شوناک، قزاقستان، ۷ تا ۱۷ میلیون سال پیش، قطر ۲٫۸ کیلومتر
• بیگچ، قزاقستان، حدود ۶ میلیون سال پیش، قطر ۸ کیلومتر
• کارلا، روسیه، ۴ تا ۶ میلیون سال پیش، قطر ۱۲ کیلومتر
• چنخر، مغولستان، ۴٫۹ میلیون سال پیش، قطر ۷ کیلومتر
• روتر کم، نامیبیا، ۳٫۸ میلیون سال پیش، قطر ۲٫۵ کیلومتر
• الگیگیتگین، روسیه، ۳٫۶۵ میلیون سال پیش، قطر حدود ۱۵ کیلومتر
• اوئلول، موریتانی، ۳٫۱ میلیون سال پیش، قطر ۰٫۳۹ کیلومتر

باید به خاطر داشت که دهانه های ذکر شده فقط آن‌هایی هستند که می‌شناسیم. هیچ‌کدام از آن‌ها با دهانه چیکشلوب (حدود ۲۰۰ کیلومتر قطر) قابل مقایسه نیستند. بزرگ‌ترینشان تنها یک‌دهم یا یک‌بیستم آن اندازه دارند. با‌این‌حال، همین‌ها هم می‌توانسته‌اند پیامدهای قابل‌توجهی داشته باشند.

بدیهی است که زمان و مکان برخورد نیز اهمیت دارند. برخوردهای بزرگ در قزاقستان ۶ یا ۷ میلیون سال پیش احتمالاً اثری بر انسان‌ها نداشتند، چون در آن زمان انسان‌تباران هنوز فقط در آفریقا بودند. اما جالب است که بدانیم در زمان زندگی استرالوپیتکوس، دو برخورد مهم در آفریقا رخ داد: روتر کم و اوئلول. با‌این‌حال، پژوهشگران تاکنون اثرات زیست‌محیطی این دو برخورد را بررسی نکرده‌اند.

برخورد دیگری در حدود ۷۹۰ هزار سال پیش رخ داد. این برخورد سنگ‌های ذوب‌شده‌ای به نام تکتیت در سراسر آسیای جنوب‌شرقی و استرالیا پراکنده کرد. پژوهشی در سال ۲۰۱۹ نشان داد که این سنگ‌های ذوب‌شده احتمالاً مربوط به یک دهانه مدفون در لائوس هستند که قطر آن حدود ۱۵ کیلومتر است.

آن برخورد شهاب‌سنگ احتمالاً قبل از ظهور نئاندرتال‌ها اتفاق افتاده بود، یعنی برای آن‌ها خیلی تأثیرگذار نبوده است. اما برای انسان راست‌قامت در همان منطقه، رویداد مهمی به حساب می‌آمد، گرچه، سرنوشت‌ساز نبود؛ زیرا گونه انسان راست‌قامت همچنان تا حدود ۱۱۷ تا ۱۰۸ هزار سال پیش زنده ماند و ادامه حیات داد.

رویدادهای دورتر، مثل انفجار ستاره‌ها چه؟ وقتی ستاره‌های عظیم منفجر می‌شوند (ابرنواختر)، توده‌های عظیمی از ماده و پرتو به سراسر کهکشان می‌فرستند. سال‌هاست می‌دانیم ابرنواخترهای نزدیک می‌توانند ردپای خود را به شکل ایزوتوپ‌های غیرمعمول آهن در سنگ‌ها باقی بگذارند.

شناسایی دقیق این رویدادها دشوار است، اما به‌نظر می‌رسد چند مورد در چهار میلیون سال گذشته رخ داده باشد. دو انفجار ستاره‌ای عظیم تقریباً ۲٫۳ و ۱٫۵ میلیون سال پیش رخ دادند. مطالعه‌ای دیگر هم دو رویداد بین ۱٫۵ تا ۳٫۲ میلیون سال و ۶٫۵ تا ۸٫۷ میلیون سال پیش را پیشنهاد کرده است. پژوهش‌های جدیدتر بیشتر روی بازه ۲ تا ۳ میلیون سال پیش تمرکز دارند؛ زمانی که پرتوهای ناشی از یک انفجار ستاره‌ای عظیم به زمین رسید.