دانشمندان در تکاپو برای یافتن اجداد اسرارآمیز موز

به‌نظر می‌رسد موز آن چیزی نیست که فکر می‌کردیم. مطمئناً بیشتر موزها وقتی می‌رسند زرد، شیرین و خوشمزه هستند. اما پژوهشگران در مطالعه جهانی خود انواع جذاب‌تری را نسبت‌به موز معمولی که در فروشگاه‌ها دیده می‌شود، پیدا کرده‌اند: واریته‌های خوراکی که می‌توانند قرمز یا آبی، خمیده یا پیازی‌شکل، دانه‌دار یا بی‌دانه باشند.

طبق مطالعه‌ای که اوایل ماه جاری در مجله‌ی Frontiers in Plant Science منتشر شد، درخت خانوادگی موز متنوع‌تر و اسرارآمیزتر از چیزی است که قبلاً تصور می‌شد. جولی ساردوس، گیاه‌شناس گروه تحقیقاتی بین‌المللی بیودایورسیتی و یکی از نویسندگان مطالعه گفت: «تنوع موز به‌خوبی توصیف و مستندسازی نشده است. این مسئله توسط پژوهشگران گذشته نادیده گرفته شده است.»

ساردوس و همکارانش مواد ژنتیکی صدها موز مختلف را تجزیه‌و‌تحلیل کردند و دریافتند که حداقل سه جد وحشی موز وجود دارد که هنوز توسط گیاه‌شناسان کشف نشده است. آگاهی از این موضوع که این اجداد وحشی گمشده در جایی وجود دارند، می‌تواند نگاه ما به درخت موز را تغییر دهد و به پیدا کردن راه‌هایی برای محافظت از این محصول دربرابر بیماری‌ها کمک کند.

تصور کنید همه‌ی این موزها را داشتید تا هر روز از میان آن‌ها انتخاب کنید.

موز وحشی (Musa acuminata) دارای گوشتی پر از دانه است که موجب می‌شود میوه آن تقریباً غیر قابل خوردن باشد. دانشمندان فکر می‌کنند که موز بیش از ۷ هزار سال پیش در جزیره گینه نو اهلی شد. انسان‌های آن جزیره در آن زمان این گیاهان را به روشی پرورش می‌دادند تا بدون بارورشدن، میوه تولید کنند و میوه آن‌ها بی‌دانه باشد. آن‌ها بدون داشتن دانش رسمی از اصول توارث و تکامل توانستند موزهای بسیار خوشمزه‌ای تولید کنند.

با گسترش مسیرهای تجاری و روابط زبانی، موز جدید نیز گسترش پیدا کرد. وقتی کشاورزان در مناطقی که بعدا به اندونزی، مالزی و هند تبدیل شد، آن را با دیگر گونه‌های وحشی موز تلاقی دادند، گیاه موز پیچیدگی ژنتیکی پیدا کرد.

قرمز یا آبی، خمیده یا پیازی‌شکل، دانه‌دار یا بی‌دانه: موز تنوع بسیار زیادی دارد و دانشمندان سیگنال‌های ژنتیکی واریته‌هایی را شناسایی کرده‌اند که هنوز در طبیعت پیدا نشده‌اند.

امروزه می‌توان با شبیه‌سازی الگوهای پرورش و تولیدمثل به کمک کامپیوتر، از نشانگرهای ژنتیکی برای ردیابی گیاهان موز تا اجدادشان استفاده کرد. این رویه می‌تواند نشان دهد که چه نوع مسیرهای تجاری و روش‌های کشاورزی در جوامع مختلف ایجاد شده بود. دکتر ساردوس گفت: «این موضوع که چگونه میوه‌های پر از دانه‌های سفت موز به میوه‌های گوشتی خوراکی بدون دانه تبدیل شدند، معمای هیجان‌انگیزی برای بررسی است.»

اما وقتی دکتر ساردوس و همکارانش تجزیه‌و‌تحلیل خود را روی مجموعه‌ای از موزهای اهلی اجرا کردند، دریافتند که سه جد وجود دارد که آن‌ها را نمی‌شناسند. به‌نظر می‌رسید یکی از آن‌ها آثار ژنتیکی قوی در موزهای آسیای جنوب شرقی بر جای گذاشته باشد. دیگری به اطراف جزیره بورنئو محدود بود و سومی به‌نظر می‌رسید که از گینه نو باشد. اما این اجداد وحشی به جز بر جای گذاشتن آثار ژنتیکی خود در خوشه‌های جغرافیایی خاص از گیاهان موز اهلی‌شده، برای دانشمندان کاملاً ناشناخته بودند. جیمز لیبنز مک، زیست‌شناس گیاهان در دانشگاه جورجیا که در مطالعه جدید شرکت نداشت، گفت: «داده‌های آن‌ها نشان می‌دهد که مقداری اهلی‌سازی در بخش‌هایی از اقیانوس آرام جنوبی اتفاق افتاده است که قبلاً مورد توجه قرار نگرفته است. این خیلی جالب است.»

کشف این اجداد اسرارآمیز نیز عملی است. به‌گفته‌ی دکتر ساردوس، موزهای بدون دانه که به‌طور خودکار میوه می‌دهند، عقیم هستند و این امر پرورش موزهای متفاوت را بسیار پیچیده می‌کند. او گفت: «باید سراغ موزهای وحشی بروید و نحوه تولید گیاهان بارور شبیه موزهای خوراکی را پیدا کنید. سپس باید آن گیاهان را با موزهای دیگر تلاقی دهید تا موزهای عقیم خوراکی جدیدی ایجاد کنید.»

مزارع موز در جهان فاقد تنوع ژنتیکی هستند و دانشمندان به‌دنبال یافتن انواعی از گونه‌های وحشی هستند تا به کمک خصوصیات آن‌ها از این محصول دربرابر بیماری‌ها محافظت کنند.

دشواری پرورش موزهای جدید موجب شده است بیشتر مزارع سراسر جهان و عمدتاً در آفریقا و آمریکای مرکزی فقط یک نوع موز را کشت می‌کنند: موز کاوِندیش که پرمصرف‌ترین واریته موز در جهان است. اگرچه این کار خطرناک است، زیرا تنوع ژنتیکی کم موز موجب می‌شود که دربرابر شیوع بیماری آسیب‌پذیر شود. لیبنز مک گفت: «همیشه این خبر را می‌شنوید که در مقطعی از زمان قحطی موز پیش خواهد آمد، چراکه نوعی بیماری درحال شیوع در مزارع موز است.»

اصلاح‌کنندگان گیاه موز باید سراغ موزهای وحشی بروند تا تنوع ژنتیکی موز را افزایش دهند و محصولات مقاوم‌تری تولید کنند. آن‌ها می‌توانند ویژگی‌های مختلف موزهای وحشی را بررسی کنند و تصمیم بگیرند که کدام‌یک می‌تواند برای پیشگیری از بیماری، شیوع قارچ‌ها یا حتی سازگاری با شرایط آب‌و‌هوایی نامساعد بهترین گزینه باشد. پاملا سولتیس، گیاه‌شناس موزه تاریخ طبیعی فلوریدا که در مطالعه جدید شرکت نداشت، گفت: «شاید راه‌حل این باشد که فقط روی موز معمولی خودمان تمرکز نکنیم واز خطوط کشت‌شده دیگر نیز استفاده کنیم.»

اگرچه برای انجام این کار لازم است درخت خانوادگی موز واضح‌تر باشد. دکتر ساردوس امیدوار است کشف اجداد ناشناخته موز موجب شود دانشمندان بیشتر تاریخ ژنتیکی این محصول را مورد کاوش قرار دهند. متیو روارد، نویسنده دیگر مطالعه و همکار دکتر ساردوس در گروه تحقیقاتی بین‌المللی بیودایورسیتی که حدود ۲۰ سال به مطالعه موز مشغول بوده است، می‌افزاید: «دوستان و خانواده من همیشه تعجب می‌کنند که هنوز روی موز کار می‌کنم. اما حتی پس از گذشته این همه سال هنوز نادانسته‌های زیادی وجود دارد.»

جستجو برای موز عالی همچنان ادامه دارد.