وقتی انسان‌ها از بین بروند، چه حیواناتی ممکن است تکامل پیدا کنند تا به سطح هوش و مهارت‌های ما برسند؟

برای مثال، می‌توانیم پیش‌بینی کنیم که اگر انسان‌ها فردا ناگهان منقرض شوند، تغییرات اقلیمی بسیاری از گونه‌ها را به‌سمت انعطاف‌پذیری در برابر خشکسالی سوق می‌دهد تا زنده بمانند. گونه‌های مقاوم در برابر سرما نیز مشکلات خودشان را خواهند داشت؛ به این معنی که متأسفانه، خرس‌های قطبی و پنگوئن‌ها بعید است در هزاره‌های پس از نابودی انسان‌ها رشد کنند.
 
به گزارش نیوزلن و به نقل از لایو ساینس، دوگال دیکسون (زمین‌شناس و نویسنده کتابهای علمی) می‌گوید: «همگرایی مفهوم بزرگی پیدا خواهد کرد. در واقع همگرایی یک فرآیند تکاملی است که در طی آن دو موجود غیرمرتبط در نهایت صفات مشابهی را کسب خواهند کرد تا در یک محیط خاص موفق شوند جایگاه خاصی را پر کنند».
 
آقای دیکسون از شکل ماهی به‌عنوان یک مثال کلاسیک نام می‌برد. ماهی‌ها با بدن‌های براق و اژدرمانند و باله‌های تثبیت‌کننده‌شان، برای زندگی در آب بهینه شده‌اند. با این حال، دلفین‌ها هم طرح بدنی بسیار مشابهی دارند – و برخلاف ماهی‌ها، پستاندارانی هستند خونگرم که به جای آب، با هوا تنفس می‌کنند و پس‌زمینه تکاملی کاملاً متفاوتی داشته‌اند.
 
بر اساس تحقیقات دانشگاه منچستر، یکی از ویژگی‌هایی که انسان‌ها را به‌طور منحصربه‌فردی در ساختن از سایرین متمایز می‌کند، داشتن دست‌های ماهر است. برای ایفای همان نقش اکولوژیکی انسان – یعنی ساختن شهرها و اصلاح محیط زیست – گونه دیگری باید ظرفیت مشابهی برای دستکاری اشیا ایجاد کند. به عبارت دیگر، آنها به انگشت شست نیاز دارند.
 
سایر نخستی‌ها مانند شامپانزه‌ها (Pan troglodytes) و بونوبوها (Pan paniscus)، یعنی نزدیک‌ترین خویشاوندان زنده ما، از انگشت شست برخوردارند و می‌توانند از آنها برای ساختن ابزار در طبیعت استفاده کنند. این احتمال وجود دارد که اگر انسان‌ها منقرض شوند، آنها جایگزین ما انسان‌ها شوند و «سیاره میمون‌ها» را پدید بیاورند. سابقه‌ای برای این نوع همپوشانی نیز وجود دارد.

بنابر مطالعه‌ای که در سال ۲۰۲۱ در مجله Nature منتشر شد، گونه‌های ما موفق شدند در آخرین عصر یخبندان یعنی ۴۰ هزار سال پیش، از نئاندرتال‌های هوشمند پیشی بگیرند. گفته می‌شود احتمالاً صدها هزار یا حتی میلیون‌ها سال تکامل طول می‌کشد تا میمون‌های دیگر توانایی ایجاد و استفاده از ابزارهای پیچیده و شبیه انسان را پیدا کنند. لازم به ذکر است که جد مشترک انسان‌های امروزی و شامپانزه‌ها حدود هفت میلیون سال پیش می‌زیسته است.
 
اما فاجعه‌ای که به اندازه کافی قوی باشد تا انسان‌ها را از بین ببرد، احتمالا شامپانزه‌ها را نیز از بین خواهد برد و بدین‌ترتیب نامزد دیگری برای استفاده از ابزار برای پر کردن جایگاه انسان‌ها باقی خواهد ماند؛ یعنی پرندگان.
 
شصت‌وشش میلیون سال پیش که دایناسورهای غیرپرنده منقرض شدند، پستانداران برای پر کردن بسیاری از جایگاه‌های خالی رشد کردند. اگر قرار بود انسان‌ها ناپدید شوند، این امکان وجود دارد که پرندگان (تنها دایناسورهای بازمانده)، بتوانند نقش ما را به عنوان باهوش‌ترین و زبردست‌ترین حیوانات خشکی ایفا کنند. علیرغم کلیشه‌هایی مرسوم، باید گفت که پرندگان بسیار باهوش هستند.

بنابر تحقیقات منتشر شده در سال ۲۰۲۰ در نشریه Science، قوه عقلانی برخی از پرندگان مانند کلاغ‌ها و زاغ‌ها دارند حتی با شامپانزه‌ها هم رقابت می‌کند. در همین حال، طوطی‌های خاکستری آفریقایی آموزش‌دیده (Psittacus erithacus) می‌توانند بیش از صد واژه یاد بگیرند و از پس ریاضیات ابتدایی و ساده از جمله درک مفهوم صفر بر بیایند.
 
اما گروه دیگری از حیوانات هم وجود دارد که در دستکاری اشیا با اندام‌های خود بسیار ماهر هستند – با تمام هشت‌پای‌شان.
 
جنیفر ماتر، محقق هوش در دانشگاه لثبریج در کانادا، می‌گوید: «هوش در نتیجه تأثیر محیط بر شما، رفتارتان را تغییر می‌دهد». با این معیار، اختاپوس‌ها احتمالا باهوش‌ترین حیوانات غیرانسانی روی زمین هستند. بر اساس تحقیقی که در ژورنال Communicative منتشر شده است، آنها می‌توانند یاد بگیرند که بین اشیاء واقعی و مجازی تمایز قائل شوند و حتی می‌توانند محیط خود را با حذف جلبک‌های ناخواسته از لانه‌هایشان و سد کردن ورودی با پوسته‌ها، مهندسی کنند.
 

با این حال، اختاپوس‌ها برای انطباق با زندگی در خشکی تحت فشار بسیار زیادی هستند. مهره‌داران در سلول‌های خونی خود دارای آهن هستند که به طرز بسیار مؤثری به اکسیژن متصل می‌شود. در مقابل، اختاپوس‌ها و بستگان آنها دارای سلول‌های خونی مس‌پایه هستند. این مولکول‌ها نیز به اکسیژن متصل می‌شوند، اما با دشواری و در نتیجه اختاپوس‌ها بیشتر در آب‌های اشباع از اکسیژن محدود می‌شوند و نمی‌توانند در هوای رقیق تاب بیاورند.
 
به همین دلیل، خانم ماتر فکر می‌کند که اختاپوس‌ها و دیگر سرپایان بعید است که به خشکی منتقل شوند و میراث بشریت را به‌عنوان باهوش‌ترین و تأثیرگذارترین جانوران خشکی از نظر زیست‌محیطی، در اختیار بگیرند. نظر او بیشتر روی حشرات اجتماعی مانند مورچه‌ها و موریانه‌ها است. وی می‌گوید: «من فکر می‌کنم حشرات از ما سرسخت‌تر هستند؛ اما متأسفانه، از سرپایان هم سخت‌تر هستند».
 
دلیل این امر این است: حشرات به طرزی باورنکردنی با محیط‌های مختلف سازگاری پیدا می‌کنند. بر اساس گزارش موزه تاریخ طبیعی لندن، این موجودات به مدت ۴۸۰ میلیون سال زندگی کرده‌اند. در آن زمان، آنها به گونه‌ای تکامل یافته‌اند که تقریباً از پس هر کاری بر می‌آیند؛ از پرواز گرفته تا شنا کردن و حتی ساختن برج‌های شهر‌مانند و پیچیده. سازماندهی مستعمرات مورچه‌ها و موریانه‌ها احتمالاً بیش از هرگونه غیرانسانی روی زمین، به  تمدن بشری شبیه است.

بر اساس تحقیقی که در سال ۲۰۱۷ در مجله Proceedings of the Royal Society B منتشر شد، مورچه‌ها قارچ هم پرورش می‌دهند و موریانه‌ها می‌توانند در فواصل طولانی در داخل مستعمرات خود با استفاده از ارتعاشات ارتباط برقرار کنند. اگر انسان‌ها منقرض شوند، این احتمال وجود دارد که این کلونی‌های حشرات، جهان را تسخیر کنند – البته با فرض اینکه از تغییرات آب‌وهوایی جان سالم به در ببرند.
 
لازم به ذکر است که البته همه اینها حدس و گمان هستند. پیش‌بینی واقعی چگونگی تکامل در مقیاس زمانی زمین‌شناسی عملاً غیرممکن است.